4 mei lezing 2022

Vrijheid in verbondenheid

Vandaag staan we samen stil bij alle Nederlandse burgers en militairen die zijn omgekomen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. In oorlogssituaties en bij vredesmissies.

Is het 77 jaar na de bevrijding van Nederland nog nodig om ieder jaar opnieuw te herdenken én onze vrijheid te vieren? Een vraag die we onszelf elk jaar stellen. En meer dan ooit is het antwoord volmondig: Ja!

Herdenken en de vrijheid vieren is en blijft belangrijk! Vooral om er samen bij stil te staan dat vrede, vrijheid, democratie en mensenrechten niet vanzelfsprekend zijn.

Na de bevrijding in 1945 was iedereen het erover eens: dit nooit meer.

De verder toch altijd optimistische Zuid Afrikaanse Aartsbisschop Desmond Tutu zei – en dat stemt niet hoopvol -  het enige wat we van de geschiedenis leren, is dat we er niets van leren…

Na 1945 volgden vele andere oorlogen, burgeroorlogen en gewelddadige conflicten. In onder meer in Indonesië, Nieuw Guinea, voormalig Joegoslavië, Libanon, Irak, Afghanistan, Syrië en Mali...

En nu ook in Oekraine. De afgelopen maanden zien we dagelijks de verschrikkelijke beelden van de oorlog daar. En we horen gruwelijke verhalen van Oekraïners via sociale media, tv en radio. Maar ook van de mensen uit Oekraïne die we in Goes opvangen. De oorlog is hierdoor weer heel dichtbij.

Dus ja, het is enorm belangrijk om samen de vrijheid, democratie en mensenrechten te omarmen. Om ons daarvoor steeds opnieuw sterk te maken! Dat vraagt verantwoordelijkheid van ons allemaal.

***

Tijdens een oorlog is niets meer vanzelfsprekend. Dat weten we van mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Maar ook van mensen die nu vanuit oorlogsgebied vluchten en hun heil elders zoeken. Oorlog leert ons op een vaak verschrikkelijke manier wat we missen en wat belangrijk is in het leven.

Direct na de bevrijding in Goes, in maart 1945, toen de oorlog boven de rivieren nog volop woedde, konden de inwoners van onze gemeente meedenken over én meedoen aan de maatschappelijke wederopbouw. Een Werkgroep voor Maatschappelijke Wederopbouw in Goes zette een enquête uit. De honderden Goesenaren die deze enquête invulden, lieten weten wat zij wensten of voorstelden voor het leven na de oorlog. Verdraagzaamheid, minder egoïsme, naastenliefde, oneerlijkheid tegengaan... Zomaar een greep uit de antwoorden destijds.

Toen al zette de gemeente volop in op participatie. En de Goesenaren maakten er in groten getale gebruik van. Ze dachten mee over de aanpak van de enorme werkloosheid, de rol van het gemeentebestuur én de rol van de media: in die tijd waren dat de kranten, filmprogramma’s en de radio. De Goesenaren die reageerden, vroegen vooral om vrijheid, duidelijkheid, goede voorlichting en een ‘klaar en sterk geluid’.

Daar hebben we ook nu, in een tijd van gemanipuleerde afbeeldingen en filmpjes en het zogenaamde ‘fake-news’, grote behoefte aan. Een ‘klaar en sterk geluid’: duidelijkheid en zorgvuldige, juiste berichtgeving.

***

Straks om 8 uur zijn we samen 2 minuten stil. Met in ons hoofd allemaal onze eigen verhalen en onze eigen gedachten over de Tweede Wereldoorlog en de oorlogen daarna. Ook in Goes zijn er vele verhalen.

Eén van die verhalen gaat over Abraham Canes.

Hij was sinds september 1940 in de kost bij Adriaan Jacobs, in een pension op de Grote Markt 4 in Goes. Hij kwam uit Amsterdam om hier in Goes met zijn waren op de markt te staan. Door de oorlog was het niet eenvoudig zijn handelswaar vanuit Amsterdam in Zeeland te krijgen. Adriaans vader Mozes en de rest van de familie waren nog in Amsterdam om ervoor te zorgen dat de goederen van Amsterdam naar Goes konden worden vervoerd. In het weekend van 22 en 23 februari 1941 bezocht Abraham zijn familie om samen met hen te bekijken hoe ze het transport van de marktwaar naar Goes beter konden organiseren.
…Een gemeenteambtenaar uit Goes kreeg begin maart 1941 bericht dat ‘huurder Canes’ niet was teruggekeerd van een bezoek aan Amsterdam…

Later bleek dat Abraham op zaterdag 22 februari samen met 399 andere Joodse mannen werd opgepakt bij de eerste razzia in Nederland. Zij zijn allen vermoord….

***

Ook vandaag zijn er gruwelijke oorlogsverhalen van mensen in Goes. Ditmaal van onder meer de Syriërs en Afghanen in de tijdelijke noodopvang in de Zeelandhallen. En van de Oekraïners hier in Goes.

Half april maakte ik kennis met Oekraïense vluchtelingen die in onze gemeenten worden opgevangen. Ze komen uit steden als Charkov, Mariupol en Kiev. Het is moeilijk voor te stellen dat ze daar dagen-, soms wekenlang moesten schuilen voor bommen. Ze zijn halsoverkop gevlucht. Ze hebben familieleden moeten achterlaten. Hun levens zijn abrupt afgebroken. Hun verhalen raken me.

Het besef dat bij ons in Goes zo’n 450 vluchtelingen en asielzoekers opgevangen worden die huis en haard verlaten hebben, is pijnlijk.
De geschiedenis keert terug in een bitterharde realiteit.

***

In de afgelopen decennia is het grote verhaal over de oorlog, de verovering, de veldslagen, de jaartallen, de moorden en de uiteindelijke bevrijding te vinden in de ‘kleine’ verhalen van individuele mensen en gezinnen. Samen vormen ze een mozaïek dat op geheel eigen wijze het grote verhaal nogmaals vertelt.

Met als belangrijk verschil dat ze de geschiedenis ‘aanraakbaar’ maken, het abstracte invoelbaar. Ze bieden een ‘historische sensatie’, zoals de historicus Johan Huizinga het noemde. En ze doen beseffen hoe het is om in vrijheid te leven, zonder nachtelijke razzia’s, zonder buigen voor een vijand.

Zonder gedeelde geschiedenis geen gedeelde toekomst. We moeten deze verhalen blijven vertellen en delen. Tot alle getallen weer zijn veranderd in namen. Dat is de waarde van gedenken.

***

Ook alle informatie die de enquête onder de Goesenaren in het voorjaar van 1945 naar boven brengt, maakt de geschiedenis aanraakbaar. De inwoners werd destijds bijvoorbeeld ook gevraagd naar de behandeling van NSB’ers. Velen waren duidelijk: algehele verbanning uit Nederland. Voor de ‘zware gevallen’ de doodstraf. Én ze moeten naar straf- werkkampen.

***

In Oekraïne, net als in alle andere landen waar oorlog woedt, wordt nu al zoveel mogelijk informatie verzameld en vastgelegd om straks de mensen te kunnen vervolgen die zich schuldig hebben gemaakt en maken aan oorlogsmisdaden. Foto’s, ooggetuigenverslagen en films. Zij laten ons de misdaden tegen de menselijkheid zien. De daders mogen niet - mogen nooit – ongestraft blijven.  

Voor slachtoffers van oorlogsmisdaden betekent dit erkenning van de misdaden. Het is van groot belang dat de daders, waarover voldoende bewijsmateriaal beschikbaar is, achter de tralies komen. Het straffen van deze misdadigers vergroot de kans dat slachtoffers hun leed kunnen verwerken en hun leven weer kunnen oppakken. Dat ze schoon schip kunnen maken. Bovendien is het belangrijk dat slachtoffers en nabestaanden compensatie kunnen krijgen.

Daarbij zorgt het opsporen en straffen van oorlogsmisdadigers er ook voor dat we allen beseffen wat er is gebeurd. En dat dit nooit meer mag gebeuren.

Het idee dat de oorlogsmisdadigers moeten worden gestraft, ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog – nog vóór de capitulatie van de Duitsers. Koningin Wilhelmina zei in 1941 al voor de BBC-radio, dat voor landverraders in een bevrijd Nederland geen plaats meer zou zijn.
In 1944 vroeg de president van de Verenigde Staten, Franklin Roosevelt, het ministerie van Defensie om een plan te maken om na de oorlog de oorlogsmisdadigers te kunnen berechtingen. Alle oorlogsmisdadigers moesten zo snel mogelijk hun verdiende loon krijgen. Heel bekend is het Proces van Neurenberg dat werd gehouden om 24 kopstukken van het naziregime te berechten.

Internationale rechtbanken zoals  het Joegoslaviëtribunaal, het Rwandatribunaalen het Oost-Timortribunaal veroordeelden in de jaren erna vele tientallen oorlogsmisdadigers.

Nu is er het Internationaal Strafhof, een permanent hof voor het vervolgen van personen die verdacht worden van genocide, misdaden tegen de menselijkheid of oorlogsmisdaden. Het hof zetelt in Den Haag.

Franklin Roosevelt is ook de man van de ‘Four Freedoms’. De vier vrijheden die volgens deze president essentieel zijn voor de mensheid: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van vrees. Vrijheden waar de Goesenaren in 1945 ook naar verlangden, zo blijkt uit de enquête.
Jaarlijks worden de Four Freedoms Awards uitgereikt aan mannen, vrouwen en organisaties die op inspirerende wijze invulling geven aan deze vier vrijheden. Om de twee jaar vindt deze uitreiking plaats in Zeeland. In Middelburg.

***

Ook voor de mensen uit Oekraine, die zijn gevlucht voor het oorlogsgeweld, zijn deze vier vrijheden van groot belang om hun leven weer op te kunnen pakken. Behalve gerechtigheid is het essentieel dat zij gevrijwaard van vrees en gebrek kunnen terugkeren naar hun land.

Maar het is nu eerst zaak dat de oorlogsvluchtelingen veilig en goed worden opgevangen. Ik vind het hartverwarmend hoe de samenleving – ook die in Goes – zich inzet voor de vluchtelingen en asielzoekers.  

Zolang het nodig is, is er voor hen in vele landen een plek. Ook bij ons in Nederland. In Goes.

***

De meeste Nederlanders kunnen zich niet voorstellen wat oorlog met je doet. Hoe angstig, bedreigend, beklemmend en verschrikkelijk het is. Hele generaties hebben – gelukkig – nooit een oorlog meegemaakt. Tamar Tromp, 16 jaar, verwoordt dat prachtig in een gedicht, waarmee ik wil afsluiten:

Pas als het donker is, weet je dat het licht was.

Ik, niets anders dan licht geproefd, zie alleen een glimp van donker op het journaal en in schoolboeken.

Ik leef zonder honger, zonder schoten om de hoek, zonder raketten als strepen door de lucht, zonder angst voor razzia’s zonder… Zonder wat?

Geen benul van het donker, en gelukkig maar.

Herdenk het donker zodat je het licht kunt zien, ervan kunt genieten en het over de wereld kunt verspreiden.